Methodisch handelen

Sociaal werkers onderscheiden zich van burgers door de mate waarin zij methodisch handelen. Methodisch handelen heeft twee betekenissen, die in elkaars verlengde liggen (Van Lieshout, 1992). De mate waarin methodisch gehandeld wordt, verschilt per discipline. De laatste jaren is de nadruk steeds meer komen te liggen op evidencedbased werken, onder invloed van de wens om resultaten van het sociaal werk zichtbaar te maken.

De vensters binnen dit thema  vormen een bloemlezing van actuele methoden in het sociaal werk. Deze methoden zijn over het algemeen breed en hebben een groot bereik en weinig specifieke aanwijzingen voor het handelen (basismethoden). Van deze brede methoden worden vaak specifiekere methoden afgeleid.

Handelen volgens de probleemoplossingscyclus

De eerste betekenis van methodisch handelen is dat sociaal werkers handelen volgens de elementaire logica van de probleemoplossingscyclus. Dit houdt in dat de sociaal werker, in afstemming en overleg met de burger(s) / cliënt(en), informatie verzamelt, deze interpreteert en hypothesen bedenkt, een oplossing kiest en deze uitvoert, en tussentijds evalueert om te zien of het gestelde doel binnen bereik komt. Waar nodig doorloopt de sociaal werker deze cyclus meermalen tot een bevredigende oplossing is bereikt. Bij een meer eigentijdse variant staat vanaf het begin de oplossing meer centraal. Hier is weinig tot geen aandacht voor het exploreren van het probleem, maar gaat de aandacht direct uit naar het verkennen van oplossingen en het zoeken naar gewenste en haalbare doelen vanuit het perspectief van de burgers(s) / cliënt(en). Ook hier wordt cyclisch gewerkt, alleen wordt de de cyclus op een ander moment ingestoken, en wordt de cyclus meermalen doorlopen tot een bevredigend resultaat is bereikt.

Specifieke handelingen voor specifieke problemen

In de tweede betekenis is methodisch handelen meer ingevuld. Daarbij werkt een sociaal werker volgens een welomschreven methode, waarbij gespecificeerd is bij welke (soorten) problemen welke (soorten) handelingen hij moet verrichten. Doelen van methoden kunnen zowel op het niveau van het individu, gezin / relatienetwerk (ook wel cliëntsysteem genaamd), de leefomgeving / buurt als de samenleving (bijvoorbeeld terugdringen sociale uitsluiting) liggen. In alle gevallen is het van groot belang om de doelen om te zetten in concrete resultaten en werkwijzen.

De volgende begrippen hangen samen met methodisch handelen:

In de praktijk zijn lang niet alle werkwijzen systematisch beschreven als methoden. Dit wil niet zeggen dat sociaal werkers 'maar wat doen', het illustreert wel dat allerlei theoretische, praktische en instrumenteel technische kennis, houding en vaardigheden op een intuïtieve manier gecombineerd en ingezet worden.

Methodisch handelen bij hulpverlening aan cliënten

Het methodisch werken heeft vooral in het kader van de hulpverlening aan cliënten een hoge vlucht genomen. Duidelijk omschreven methoden die een logische koppeling kennen tussen ervaren problemen, houding, activiteiten en technieken, sluiten goed aan bij het evidencebased werken. Zij zijn immers systematisch te evalueren met de beschikbare onderzoeksmethoden die we vanuit het sociaal wetenschappelijk domein kennen.

Methodisch handelen in sociaal pedagogisch werk en samenlevingsopbouw

Aan de kant van het sociaal pedagogisch werk en de samenlevingsopbouw is het methodisch werken minder expliciet ingevuld. Ook daar worden allerlei meer of minder omschreven vaste activiteiten uitgevoerd. Maar het systematische kort-cyclische werken aan duidelijk omschreven doelen voor nader gespecificeerde doelgroepen, heeft veel minder centraal gestaan in het professionaliseringsproces. In het pedagogisch werken worden cliënten en systemen veel langer gevolgd en voegen sociaal werkers zich veel meer in de dynamiek van het dagelijks leven, waar zij richting geven en invloed uitoefenen. Dit zou als lang-cyclisch werken getypeerd kunnen worden. De voortgang wordt goed in de gaten gehouden in het licht van de gestelde doelen, maar er is minder sprake van vaste, voorgeschreven methodische handelingen. In de samenlevingsopbouw heeft het methodisch handelen meer het karakter gekregen van projectmatig werken aan vooraf vastgestelde doelen. Ook hier is sprake van cyclisch werken, maar dan in de vorm van participatief werken. De sociaal werker acteert dicht op het systeem dat in beweging gezet wordt.

Methodisch handelen in het sociaal-cultureel werk

Het methodisch handelen in het sociaal-cultureel werk is nog het minst ontwikkeld. De nadruk van sociaal cultureel verschuift van het aanbieden van activiteiten voor ontmoeting, recreatie en cultuur naar het ondersteunen van zelfwerkzaamheid en participatie op deze gebieden.

Nadruk op resultaten

Onder invloed van de wens om resultaten van het sociaal werk zichtbaar te maken, is de nadruk de laatste jaren steeds sterker komen te liggen op het evidencebased werken (link). Deze benadering is oorspronkelijk afkomstig uit de medische hoek (evidencebasedmedicine / EBM) en staat voor het betrekken van de resultaten van effectonderzoek bij de keuzen van passende interventies (evidencebasedpractice / EBP). Waar mogelijk zouden in de concrete situatie methoden ingezet moeten worden die in onderzoek bewezen hebben tot het gewenste resultaat te leiden. Om de effectiviteit van methoden te kunnen onderzoeken is het van groot belang dat methoden systematisch worden beschreven. Dat is waar momenteel druk mee geëxperimenteerd wordt.

(Begrips)verwarring

Wat nog wel eens voorkomt, is dat de term methode opgerekt wordt en gebruikt wordt om al het doelgericht en systematisch handelen in de sector mee aan te duiden (bijv. in de databank Effectieve Sociale Interventies). Voorbeelden van dit soort termen zijn: activiteit, dienst, product, project, programma, functie, traject en interventie. De nadruk ligt in deze duidingen op de beheersmatige en de instrumenteel-technische kant van het handelen. Het belang van een achterliggende praktijktheorie en een goede beroepshouding, blijft buiten beeld. Dit botst met de (ideologisch geladen) betekenis van het begrip methoden in het sociaal werk, waar onder andere de opvatting geldt dat de professional zichzelf inzet als 'instrument'. Daarmee wordt aangegeven dat de werkrelatie (working alliance), de mate waarin de burger(s) / cliënt(en) en de sociaal werker zich aan elkaar committeren, bepalend is voor het succes van de ingezette werkwijze.

Auteur: Margot Scholte